Naturalne czynniki stymulujące odporność

Powszechna i tania antybiotykoterapia oraz szeroki wachlarz bezspornie skutecznych szczepień spowodowały zejście na dalszy plan innych metod wspierania szeroko pojętej odporności na choroby zakaźne. Jednak ostatnio zaobserwowany wzrost szczepów antybiotykoodpornych oraz pojawianie się nowych mikroorganizmów patogennych (Covid-19) wymuszają wręcz nawrót zainteresowania naturalnymi czynnikami stymulującymi odporność ustroju na zakażenia.

Odporność to wrodzona lub nabyta poprzez kontakt z patogenami niewrażliwość organizmu na określone choroby zakaźne. Jest to stan organizmu, w którym posiada on odpowiednie mechanizmy obronne przed niektórymi antygenami chorobotwórczymi, takimi jak wirusy i bakterie. Dobrze funkcjonujący układ odpornościowy potrafi również rozpoznać komórki nowotworowe, i to odpowiednio wcześnie.

Zgodnie z mechanizmem, który doprowadził do odporności na patogeny, w nowoczesnej immunologii rozróżnia się:

• odporność humoralną poprzez wyspecjalizowane przeciwciała, które wiążą antygeny krążące we krwi i limfie, znajdujące się w płynach ustrojowych, oraz
• odporność komórkową lub odporność tkankową, pośredniczoną przez specyficznie uczulone, immunokompetentne komórki.

Jako odporność nieswoistą rozumie się:

• odporność bierną, inaczej oporność, która nie jest związana z układem immunologicznym, a zapewniają ją naturalne bariery organizmu: skóra i błony śluzowe.
• odporność czynną – zapewnianą przez układ immunologiczny, polegającą na zdolności do rozpoznawania elementów należących do własnego organizmu oraz eliminowanie elementów obcych. Są to odruchy oczyszczające układ oddechowy, takie jak kaszel i kichanie, układ pokarmowy, takie jak wymioty, biegunka oraz wieloukładowe, przejawiające się stanem zapalnym, podwyższoną temperaturą ciała, fagocytozą i przyspieszonym metabolizmem.

Odpowiedź swoistą czynną zapewniają wytworzone przez organizm:

• limfocyty B, które w wyniku kontaktu z antygenem ulegają aktywacji i przekształceniu w plazmocyty, odpowiadają za humoralną odpowiedź organizmu;
• limfocyty T, które dojrzewają w grasicy (łac. glandula thymus), gdzie nabywają zdolności do odporności immunologicznej.

Odporność swoista bierna polega na posiadaniu limfocytów B i T oraz przeciwciał, pochodzących spoza organizmu. W odporności swoistej biernej naturalnej źródłem tych czynników obronnych jest krew matki, przekazującej je dziecku przez łożysko, natomiast w odporności swoistej biernej sztucznej ich źródłem jest podana surowica. Natomiast według czasu trwania mówimy o odporności przejściowej czyli krótkotrwałej, długotrwałej lub dożywotniej.

Do ciekawych, starszych nurtów immunologii, należy zaliczyć prace W.P. Fiłatowa, które zaowocowały terapią tkankową. Teoria ta opiera się na założeniu, że organizmy żywe w warunkach stresu produkują specyficzne substancje, pozwalające przetrwać i wydłużyć życie. W Polsce kontynuował badania w latach 1949-55 prof. Jan Muszyński. Opracowano polski preparat z liścia aloesu drzewiastego – Biostymina, początkowo jako lek w iniekcjach, obecnie tylko jako lek doustny. Stwierdzono, że zwiększa on fagocytozę oraz jest skuteczny w obniżonej odporności.

Immunostymulacja to działanie aktywujące wzrost komórek odpowiedzi immunologicznej. Według WHO immunostylulator powinien posiadać poniższe właściwości:

• być zdefiniowany chemicznie i zbadany farmakologicznie,
• bezpieczny – brak toksyczności, kancerogenności i alergenności,
• wywoływać ściśle określone działanie tylko na jednym z etapów odpowiedzi immunologicznej,
• ulegać szybkiej eliminacji.

Najważniejszymi warunkami właściwego działania immunostymulatora są: dobrana dawka i czas stosowania, ponieważ po początkowym wzmocnieniu odpowiedzi może wywołać osłabienie, immunosupresję. Zbyt wysoka dawka nie wywołuje pożądanego efektu, może być toksyczna, a zbyt długi czas stosowania prowadzi do rozregulowania, a nawet autoimmunizacji, wzmagając objawy np. stwardnienia rozsianego czy astmy. Stwierdzono, że najlepiej działają dawki mniejsze niż jeden mikrogram/mikromol związku czynnego na dobę w czasie 1- 3 tygodni, a maksymalnie do 8 tygodni [Echinacea sp., ESCOP 2009 suplement].

Dotychczas właściwości immunostymulacji najdokładniej opisano w preparatach jeżówek Echinacea sp. Są to rośliny z rodziny astrowatych Asteraceae, uprawiane w Polsce. Jeżówki zawierają jako substancje immunologicznie czynne pochodne kwasu kawowego, kwas kaftarowy, cykoriowy, echinakozyd, alkamidy, polisacharydy i glikoproteiny. Istotną cechą tego surowca jest to, że składniki wpływające na odporność wchłaniają się z przewodu pokarmowego i lek można przyjmować doustnie. W FP XII zamieszczono cztery monografie surowców pochodzących z trzech gatunków Echinacea: purpurowej (ziele i korzeń), bladej (korzeń) i wąskolistnej (korzeń). Wszystkie one mogą być stosowane w profilaktyce przeziębień, częstych i nawracających infekcjach dróg oddechowych i osłabionej odporności, a świeże ziele jeżówki purpurowej dodatkowo w nawracających infekcjach dróg moczowych. Dawkowanie jest zawsze określone przez producenta preparatu i zgodne z zaleceniami EMEA.

Immunomodulacja to działania wpływające na odpowiedź odpornościową organizmu, zależną od stanu zdrowia pacjenta. Może to być pobudzenie osłabionej odporności lub łagodzenie nadmiernej odpowiedzi immunologicznej, często w połączeniu z aktywnością przeciwzapalną.

Grzyby. Działanie beta-glukanów

β-glukany są polimerami składającymi się z cząsteczek β-D-glukozy. Posiadają wyraźną zdolność stymulowania nieswoistego układu odpornościowego. Mechanizm opiera się na pobudzaniu neutrofili, makrofagów, monocytów i innych komórek układu odpornościowego. W wyniku aktywacji nie tylko zwiększa się wydolność przeciwbakteryjna i przeciwnowotworowa, ale również następuje pobudzenie przez makrofagi produkcji cytokininy, interleukiny i γ-interferonu. Stwierdzono również wpływ na procesy regeneracyjne, w odbudowie komórek nabłonkowych oraz poprawę hematopoezy, stymulując wytwarzanie komórek macierzystych (wytwarzanych przez szpik kostny), komórek tkanki ziarnino-jednojądrzastej i fibroblastów. Źródłem β-1,3 glukanów są boczniak ostrygowaty (Pleurotus ostreatus), grzyb shiitake (Lentinula edodes), żagwica listkowata (Grifola frondosa) i rozszczepka pospolita (Schizophyllum commune). Obecnie na rynku dostępne są liczne suplementy uzyskane z boczniaka zawierające beta-glukany.

Owocnik lakownicy lśniącej, grzyb reishi, Ganoderma lucidum

Wyciąg z owocnika posiada zdolności modulowania i wzmacniania w stanach osłabienia odporności, nawracających infekcjach, a także, jako potencjalny lek wspomagający leczenie AIDS. Polisacharyd Ganoderma lucidum (GLPS) został zidentyfikowany jako jeden z głównych składników bioaktywnych, zawarty leku opracowanym w 1973 r., a stosowanym od 1985 r. w Chinach o nazwie „Polysacharidum of G. lucidum Karst Injection”. Po prawie 40 latach stosowania klinicznego jego skuteczność, bezpieczeństwo i długotrwała tolerancja zostały docenione przez neurologów i immunologów. Stosowano go w leczeniu nerwicy, zapalenia wielomięśniowego, zapalenia skórno-mięśniowego, zanikowej miotonii i dystrofii mięśniowej w formie terapii skojarzonej, która pozwalała zmniejszyć ilość glikokortykosteroidu potrzebną pacjentom z miopatią w stanie remisji. Ponadto lek ten zmniejsza reakcje niepożądane oraz poprawia stan i jakość życia pacjentów z rakiem podczas chemioterapii, zwiększając odporność ogólną.

Kordyceps chiński, Ophiocordyceps sinensis

Polisacharydy kordycepsu posiadają zdolność poprawy funkcjonowania nieswoistego układu odpornościowego, ponadto regulują pracę serca i wątroby, wpływają na metabolizm i mikrokrążenie krwi. Stwierdzono również wpływ na procesy regeneracyjne, w odbudowie komórek nabłonkowych oraz poprawę hematopoezy, stymulując wytwarzanie komórek macierzystych wytwarzanych przez szpik kostny, komórek tkanki ziarnino-jednojądrzastej i fibroblastów. Ostatnio ustalono, że poliozy kordycepsu aktywują komórki immunokompetentne, zwłaszcza limfocyty i czynniki limfatyczne, układ jednojądrzastych makrofagocytów i komórek 1MK (natural killer cells), które są w stanie zapewnić właściwy nadzór nad terminowym niszczeniem komórek złośliwych i zmutowanych.

Korzeń traganka, Astragali mongholici radix FP XII

Z ekstraktu wodnego korzeni wyizolowano początkowo trzy polisacharydy, astragalan I, II i III. Stwierdzono, że polisacharydy te posiadają wyraźny wpływ na układ odpornościowy. Zwiększają odpowiedź immunologiczną po podaniu podskórnym u myszy, wywołując wzrost ilości RNA w śledzionie oraz zmniejszenie wbudowywania urydyny do RNA. Odnotowano podobny wpływ na układ siateczkowo-śródbłonkowy, ale nie zaobserwowano wpływu na RNA grasicy, serca lub mózgu ani na metabolizm DNA. Ostatnio prowadzono badania nad możliwością wykorzystania traganka w leczeniu szeroko pojętych skutków zakażenia COVID-19, uzyskując zadowalające efekty.

Korzeń traganka znajduje się wśród najczęściej wykorzystywanych  składników tradycyjnych kompozycji ziół stosowanych w celu zapobiegania zakażeniom COVID-19 i grypą. Wykonano badanie skuteczności trzech mieszanek ziół deklarowanych jako zapobiegające zachorowaniu na SARS i czterech na  grypę H1N1. Żaden z uczestników, którzy przyjmowali kompozycje ziołowe nie zachorował na SARS, natomiast wskaźnik zakażenia grypą H1N1 w grupie przyjmującej zioła był znacząco niższy niż w grupie bez. Również w innych chorobach wirusowych, takich jak AIDS, przeziębienia, choroby grypopodobne, wirusowe zapalenie wątroby, infekcje górnych dróg oddechowych i obniżenie odporności, badano możliwość stosowania doustnie wyciągów z traganka, uzyskując pozytywne rezultaty. Korzeń traganka należy zaliczyć do ważnych surowców poprawiających funkcje układu odpornościowego.

Owoc kolcowoju pospolitego,  Lycii fructus FP XII

Zawarte w nim polisacharydy są dobrym źródłem potencjalnego prebiotyku. Potwierdzono, że mogą wzmacniać mikroflorę jelitową oraz zwiększać poziom korzystnych szczepów bakterii, a także modulować wrodzoną odpowiedź immunologiczną, wpływając na aktywację limfocytów T.

Olej z nasion czarnuszki

Jest szeroko stosowany jako naturalny lek trawienny, poprawiający funkcje wątroby, moczopędny, obniżający ciśnienie, przeciwbiegunkowy i przeciwbakteryjny. Liczne badania potwierdziły m.in. działanie immunomodulujące, przeciwcukrzycowe, przeciwnowotworowe, przeciwbólowe, bakteriostatyczne, przeciwzapalne, rozkurczowe, rozszerzające oskrzela, hepatoprotekcyjne i antyoksydacyjne.

Owoc pieprzu długiego, Piperis longi fructus FP XII

Kwas pipemowy  wywołuje immunomodulację poprzez supresję cytokin prozapalnych. Natomiast wpływ na odporność piperyny, zawartej również w owocach pieprzu czarnego, Piperis fructus FP XII,  związany jest ze zdolnością do zmiatania wolnych rodników oraz z potencjałem antyoksydacyjnym i modulacją wewnątrzkomórkowych sygnałów stresu oksydacyjnego.

Czosnek, Allii sativi bulbus FP XII

Poza znanym już działaniem bakteriobójczym wykazuje działanie immunostymulujące poprzez zwiększenie aktywności mitogennej wobec ludzkich limfocytów krwi obwodowej oraz mysich splenocytów i tymocytów. Aly i in. donosili o działaniu immunostymulującym.

Ziele brodziuszki, Andrographidis herba FP XII

Wykazuje działanie immunostymulujące poprzez wzmacnianie produkcji immunoglobulin i odpowiedzi typu opóźnionego.

Herbata zielona, Camelliae sinensis non fermentata folia FP XII

W badaniach Chattopadhyay i in. stwierdzono, że kompleks polisacharydowy katechiny wykazuje właściwości immunomodulujące w doświadczalnym modelu zwierzęcym oraz w ludzkich obwodowych komórkach jednojądrzastych. Badanie to uzasadnia jego zastosowanie jako leku immunomodulującego.

Nasiona babki zwyczajnej

Wykazują działanie immunostymulujące, zwiększając proliferację limfocytów i wydzielanie interferonu-gamma.

Workoliść członowaty – Fucus vel Ascophyllum FP XI

Wykazuje on działanie immunostymulujące poprzez zwiększenie aktywności komórek naturalnych zabójców (NK).

Liczne surowce roślinne wykazują działanie immunomodulujące, w wielu przypadkach trudno spełnić wymagania WHO dotyczące ścisłej definicji chemicznej składnika odpowiedzialnego za to działanie. Uważa się, że wiele surowców roślinnych wzmacnia siły obronne organizmu, wpływając na różne typy odporności oraz oporność nieswoistą. Dzięki temu skracają terapię i poprawiają komfort pacjenta, łagodząc objawy choroby. W Bazie Materia Medica Opoliensis, poza wyżej opisanymi, zarejestrowano działanie immunostimulans dla 111 surowców. Do nich należy zaliczyć:

• napotne, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe: kwiat i owoc bzu czarnego, kwiat lipy, pączki topoli, korzeń lukrecji, łodyga skromnia, kwiat nagietka, ziele pięciornika gęsiego, liść babki, ziele rdestu ptasiego, mastyks, indygo naturalne i korzeń bratwy barwierskiej;
• gorzkie, aromatyczno-gorzkie i wpływające na trawienie: korzeń goryczki, ziele piołunu, kora cynamonowca kasji, kłącze galangi, kłącze imbiru, owoc korzennika (ziele angielskie), owoc kardamonu, korzeń kostusa.
• polisacharydowe i śluzowe: porost islandzki, liść babki lancetowatej, liść sałaty
• adaptogenne: kora eleuterokoka smukłego, korzenie eleuterokoka kolczastego, kodonopsa, żeń-szenia prawdziwego, brazylijskiego i pięciolistnego, różeńca oraz czepoty puszystej.

Poprawa szeroko rozumianej odporności jest dużo łatwiejsza, gdy stosuje się naturalne produkty lecznicze. Pamiętając o zasadach dawkowania typowych immunostymulatorów, warto terapię sezonowych infekcji oraz pospolitego, zmiennego niedoboru odporności wzbogacić o mieszanki i leki ziołowe, a dietę o aromatyczne przyprawy, i oczywiście „zielone witaminy”!

Tekst: mgr farm. Zbigniew Skotnicki
Fot.: Pixabay

Przeczytaj również: Jeżówka: remedium na chorowite czasy

Jesienne kuracje wzmacniające odporność