Adaptogeny – sposób na stres i zmęczenie

Na stres narażeni dziś jesteśmy wszyscy. Jeśli jest on zbyt silny lub występuje często, wpływa negatywnie na organizm, sprzyjając spadkom odporności i obniżeniu nastroju.  Na bolączki współczesności nie ma cudownego lekarstwa, nie można ich też wyeliminować z życia. Ale można próbować wzmocnić organizm, by łatwiej przystosował się do trudniejszych warunków.

Każdy ma inną wytrzymałość na czynniki obciążające. Nieustanne narażenie na sytuacje zmuszające ustrój do adaptacji w trudnych warunkach może być przyczyną problemów ze zdrowiem.  Przewlekły stres zmusza organizm do ciągłej walki, zaburza jego homeostazę, co skutkuje nierównowagą w funkcjonowaniu narządów i układów.

Stan ów objawia się zazwyczaj wyczerpaniem fizycznym i psychicznym, nerwowością lub stanami depresyjnymi. Jako antidotum na zgubne skutki działania stresu coraz częściej wymieniane są rośliny adaptogenne.

Zabójcy stresu

Adaptogenem nazywa się substancję ułatwiającą przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Jako pierwszy tego terminu użył rosyjski uczony Lazarev w 1947 r., kiedy opisywał właściwości niektórych surowców do podnoszenia odporności na szkodliwe wpływy czynników zewnętrznych.

W latach 50. XX w., rosyjski farmakolog Breckhman wraz ze swoim współpracownikiem Dardymowem badali  naturalne środki lecznicze stosowane są od tysięcy lat w medycynie Wschodu (m.in. żeń-szeń, cytryniec, różeniec)  i rozwinęli definicję adaptogenu jako substancji nieszkodliwej, głównie pochodzenia naturalnego, wpływającej w niewielkim stopniu na psychiczne funkcje organizmu,  działającej niespecyficznie i wykazującej właściwości normalizujące.

Jaki jest mechanizm ich działania? W uproszczeniu – rośliny adaptogenne stymulują rdzeń nadnerczy, wzmagając zdolność przystosowawczą organizmu i niespecyficzną odporność na niekorzystne czynniki biologiczne, chemiczne i fizyczne.  Zmniejszają natomiast negatywny wpływ stresu na organizm i przeciwdziałają skutkom nieustannego napięcia.  Przypisuje im się następujące właściwości:

• niskie ryzyko działań niepożądanych i możliwość długotrwałego stosowania,
• efekt normalizujący na różne organy i układy,
• potencjał antyoksydacyjny,
• poprawa jakości życia poprzez zniwelowanie uczucie zmęczenia,
• usprawnienie funkcji układu nerwowego przy braku wyraźnego pobudzenia,
• wspomaganie układu krążenia,
• pozytywny wpływ na funkcje układu immunologicznego i hormonalnego,
• ochrona wątroby i właściwości antytoksyczne,
• poprawa snu, koncentracji, motywacji i produktywności w pracy.

Powrót do korzeni 

Ludzkość korzystała z leczniczej siły roślin adaptogennych już od dawna, szczególnie doceniono ich właściwości w tradycyjnej medycynie chińskiej i w ajurwedzie. Z kolei współczesne analizy i badania pozwalają zrozumieć istotę ich działania i potwierdzić skuteczność w przypadku poszczególnych problemów.

Przykłady adaptogenów to m.in. żeń-szeń, grzyby shiitake i reishi, lukrecja, miłorząb japoński, ashwagandha (witania ospała), traganek, eleuterokok kolczasty (żeń-szeń syberyjski), cytryniec chiński, różeniec górski (rhodiola), Brahmi, szczodrak krokoszowy, wąkrota azjatycka (gotu kola).

Najczęściej adaptogenami są suszone jagody, korzenie czy grzyby. Tradycyjnie robi się z nich wywary (np. z żeń-szenia), ale obecnie można dostać je także w formie suplementów: proszków, skoncentrowanych ekstraktów itp. Co istotne, efekt adaptogenny nie oznacza działania stymulującego – zamiast krótkotrwałej zwyżki energii, jak np. w przypadku kofeiny, rośliny te zwiększają siły organizmu bez skutków w postaci późniejszego wyczerpania.

Kto może skorzystać?

Kluczem do skuteczności działania adaptogenów jest ich regularne stosowanie. Tylko w takiej sytuacji można zaobserwować efekt wzmocnienia całego organizmu. Rośliny te i suplementy na ich bazie nie uzależniają, nie wykazują też poważniejszych skutków ubocznych, ale nie są wskazane dla każdego. Nie poleca się ich osobom zażywającym leki antydepresyjne i hormonalne, przeciwwskazaniem jest także okres ciąży i laktacji. Substancji tych nie można również łączyć z alkoholem. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości warto skonsultować się ze specjalistą.

Grupy osób, które mogą korzystać z dobrodziejstw tradycyjnych środków walki ze stresem i zmęczeniem, to m.in.

– sportowcy,
– osoby cierpiące na chroniczne zmęczenie,

– pacjenci z grup ryzyka chorób cywilizacyjnych (miażdżyca, nadciśnienie, zawał serca, nowotwory, osteoporoza, otyłość, depresja),
– osoby z zaburzeniami odporności i chorobami autoimmunologicznymi,
– intensywnie pracujący umysłowo.

 Skarby medycyny naturalnej

Żeń-szeń
Panax Ginseng jest znany ze swych orzeźwiających i tonizujących właściwości, stosowany od wieków w tradycyjnym ziołolecznictwie. Potwierdzono, że zawiera spory zestaw związków wykazujących aktywność biologiczną, np.: saponazydy (ginsenozydy), fenole, flawonoidy  czy polisacharydy.

Korzenie wykazują silniejsze właściwości antyoksydacyjne i adaptogenne niż liście. Żeń-szeń zwiększa wytrzymałość organizmu, poprawia koncentrację i pamięć, wzmacnia odporność, usprawnia funkcje seksualne, ma działanie antyoksydacyjne, przypisuje mu się działanie zapobiegające nowotworom i wspomagające leczenie tych chorób, chroni wątrobę.

Ashwagandha
Witania ospała jest rośliną szeroko stosowaną w ajurwedzie. Główne substancje biologicznie czynne izolowane z tego rodzaju to witanolidy, a  surowcem leczniczym są zarówno liście, jak i korzenie – wykazują one działanie przeciwgrzybicze oraz przeciwbakteryjne. Na podstawie badań uznana za roślinę adaptogenną o właściwościach antystresowych i tonizujących organizm – pomaga przystosować się do stresu, wpływa korzystnie na poprawę funkcjonowania układu odpornościowego. Przydatna też przy leczeniu chorób  autoimmunologicznych.

Różeniec górski (Rhodiola)
Rhodiola (Rhodiola rosea) to roślina znana i stosowana od stuleci w  ziołolecznictwie.  Występuje na skalistych wybrzeżach Ameryki Północnej, w różnych krajach Europy, Azji oraz na Grenlandii. Została zaliczona do adaptogenów przez rosyjskich naukowców, którzy zauważyli, że posiada zdolność wspierania procesów obronnych organizmu wobec czynników stresogennych: chemicznych, biologicznych i fizycznych. Korzenie i kłącza rośliny mają zastosowanie jako stymulatory i adaptogeny.

Badania fitochemiczne i farmakologiczne wykazały, że za właściwości adaptogenne odpowiedzialne są substancje o charakterze glikozydów fenolowych, do których należą fenyloetanoidy (salidrozyd i tyrozol) oraz fenylopropanoidy (alkohol cynamonowy i jego glikozydy).  Adaptogenne właściwości różeńca polegają na zwiększeniu nieswoistej odporności na szkodliwe czynniki środowiska. Surowiec ten korzystnie działa przy obciążeniu umysłowym i fizycznym.

Bakopa drobnolistna (Brahmi)

Roślina bardzo popularna w ajurwedyjskim systemie medycznym, który zaleca ją jako środek wspomagający koncentrację.  Główne substancje czynne to saponiny, flawonoidy i alkaloidy.  Współczesne badania potwierdzają aktywność brahmi w zakresie wspomagania pracy mózgu oraz przeciwdziałania skutkom stresu. Z surowcem tym wiąże się również nadzieje na działanie poprawiające kondycję neuronów i przeciwdziałające chorobom neurodegeneracyjnym. Wykazuje również właściwości przeciwdrgawkowe, hipoglikemiczne i przeciwbakteryjne.

Gotu kola (wąkrotka azjatycka)

Jest rośliną stosowaną w medycynie Dalekiego Wschodu w zaburzeniach pracy ośrodkowego układu nerwowego, układu sercowo-naczyniowego, pokarmowego oraz przy problemach skórnych. Substancje aktywne stanowią kompleks pseudosaponin – związków triterpenowych, pochodnych ursanu i oleananu.

Gotu kola usprawnia funkcjonowanie mózgu, poprawia pamięć, koncentrację, funkcje poznawcze, uspokaja i zapobiega depresji. Hamuje proces starzenia się komórek nerwowych i ma działanie antyoksydacyjne – chroni neurony przed czynnikami toksycznymi. Dostępne są także badania i publikacje opisujące korzystny wpływ gotu kola na proces gojenia się ran i syntezę kolagenu.

Soplówka jeżowata

Jest to grzyb medyczny należący do makrogrzybów podstawkowych (Basidomycota) z rodziny soplówkowatych (Hericiaceae). Jego potoczne nazwy, np. lwia grzywa czy barania głowa, związane są z wyglądem owocnika. Występuje głównie w lasach liściastych, porasta dolne partie pnia starych drzew (dąb, buk, jabłoń, orzech włoski). Od setek lat soplówkę wykorzystywano w medycynie chińskiej jako środek na schorzenia wątroby, nerek, żołądka, a także przy zaburzeniach pracy serca. Składnikami aktywnymi soplówki są erinacyny.

Grzyb ten może wpływać korzystnie na wzmocnienie całego organizmu, wykazuje też duży potencjał we wspomaganiu pracy układu nerwowego poprzez stymulowanie rozwoju komórek nerwowych. Soplówkę klasyfikuje się jako roślinę o właściwościach nootropowych, gdyż usprawnia przepływ informacji pomiędzy neuronami, stymulując produkcję czynnika wzrostu nerwów. Oprócz tego jej stosowanie może skutkować obniżeniem poziomu lipidów we krwi i wzmocnieniem układu odpornościowego.

Cytryniec chiński
Wzmianki o jego właściwościach  w medycynie chińskiej datuje się już na 250 r. p.n.e.  Stosowany w stanach zmęczenia fizycznego i psychicznego, działa antydepresyjnie, dodaje energii, chroni wątrobę i zapobiega stresowi oksydacyjnemu. Wykazuje potencjalne działanie przeciwnowotworowe. Cytryniec ponadto normalizuje poziom cukru oraz obniża wysoki poziom cholesterolu. Działa przeciwkrwotocznie, przeciwalergicznie i hamuje rozwój bakterii.

Tekst: Beata Woźniak

Fot. Pixabay