Cytryniec chiński – adaptogen z tradycjami

Wokół roślin leczniczych posiadających właściwości poprawy samopoczucia narosło wiele legend, a ich pierwotne, czasami wąskie zastosowanie zostało nieco zapomniane. Cytryniec chiński Schisandra chinensis (Turez.) Baill.  jest jedną z najstarszych roślin leczniczych Azji Wschodniej.

Od najdawniejszych czasów właściwości wzmacniające jego owoców wykorzystywano przede wszystkim na co dzień, przy wykonywaniu czynności wymagających dużego wysiłku i narażeniem na głód i niedotlenienie. Suszone owoce cytryńca znajdowały się w ekwipunku myśliwych, polujących w tajdze oraz podróżnych, udających się w tereny wysokogórskie, a wiec miejsca o bardzo surowym klimacie. Nasuwa się tu podobieństwo w  zastosowaniu do liści kokainowca z wysokich Andów lecz mechanizm farmakologiczny jest diametralnie różny. Natomiast inne zastosowania, jak leczenie kaszlu, biegunek i potliwości zeszły na plan dalszy. W tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM) owoc cytryńca należy do klasy ministerskiej (gdy np. żeń-szeń do cesarskiej) i zaliczany jest do grypy leków ściągających, stabilizujących i wiążących, a efekt tonizujący wynika właśnie z działania stabilizującego i ochronnego – protekcyjnego.

Cytryniec chiński naturalnie występuje w północnych Chinach, Mongolii Wewnętrznej, Mandżurii i Korei. Owoc tego gatunku znany jest jako Bei Wuweizi  „północny”, natomiast gatunek często z nim kojarzony –  Schisandra sphenanthera Rehder & E.H.Wilson jest rozpowszechniony w prowincjach położonych bardziej na południe, w środkowych Chinach dlatego nosi nazwę Nan Wuweizi czyli „południowy”. Wiele opracowań łączy je w jeden surowiec, co jest błędem. Farmakopea Chin (PPRC) zawiera osobne monografie z których widać, że mają inne właściwości i skład chemiczny. Owoc cytryńca „południowego” bowiem jest uważany za słabszy, prawie bez działania tonizującego, ale za to przydatny w leczeniu chorób płuc, szczególnie przewlekłego kaszlu spowodowanego przeziębieniem.

Farmakopea Polska XII wymaga, aby Schisandrae chinensis fructus był to cały, wysuszony lub poddany działaniu pary wodnej i wysuszony, dojrzały owoc tylko cytryńca chińskiego, zawierający nie mniej niż 0,40% schizandryny. Na surowiec dobrej jakości składają się duże owoce o grubym, purpurowo czerwonym, mięsistym i oleistym miąższu oraz intensywnym aromacie, które zbiera się jesienią.

Suszony owoc cytryńca jest stosowany w stanie nieprzetworzonym lub poddany wstępnej obróbce czyli zmieszany z octem i gotowany na parze, aż owoce nabiorą czarnego koloru. Taka postać po obróbce, tzw. pao zhi (steaming with vinegar, PPRC) jest dostępna w Chinach i ma znaczenie w konkretnych wskazaniach medycyny tradycyjnej, gdy następuje wzmocnienie smaku kwaśnego, a przez to skierowanie do obiegu czynnościowego Wątroby (krążenie krwi) oraz w hamowaniu utraty Płynów Ciała (gospodarka wodna).

DZIAŁANIA , WSKAZANIA, INTERAKCJE

Obserwacje i bardzo liczne badania potwierdzają działanie adaptogenne, stymulujące ośrodkowy układ nerwowy, przeciwdepresyjne, hepatoprotekcyjne, przeciwkaszlowe, przeciwalergiczne, przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Badania wykazały, że wyciągi oraz izolowane lignany skutecznie chronią przed uszkodzeniem komórki nerwowe i znacząco poprawiają funkcje poznawcze. Podanie owoców cytryńca  przeciwdziałało amnezji wywołanej cykloheksymidem oraz neurotoksyczności wywołanej glutaminianem. Działanie ośrodkowe cytryńca jest wzmacniane przez antagonistów receptorów serotoninergicznych, a osłabiane przez agonistów serotoninergicznych, GAB (A) i antagonistów receptorów cholinergicznych. Dlatego nie należy podawać cytryńca jednocześnie z lekami przeciwdepresyjnymi i innymi działającymi na CUN.

Najważniejszymi i najlepiej poznanymi związkami chemicznymi owoców cytryńca są lignany dibenzocyklooktadienowe: schizandryny A i B, schizandryna C (wuweizisu C), schizandrole A, B, schizandrat B, gomizyny, angeloilgomizyna H, schizanteryny A, B, C, D, E, neoschisandryna i inne. Udowodnione szereg ich działań. Do najważniejszych należą aktywności neuroprotekcyjne i hepatoprotekcyjnie gomizyn, antyoksydacyjne, chroniące mięsień sercowy, przeciwzapalne, neuroleptycznie, immunostymulujące i potencjalnie przeciwnowotworowe. Stwierdzono również działanie przeciwpadaczkowe – nie należy jednak stosować cytryńca  u chorych leczonych na padaczkę z uwagi na wspomniane wyżej interakcje.

Potwierdzono, że owoc cytryńca może być stosowany w przewlekłym zapaleniu wątroby, w leczeniu alergicznych chorób skóry, w celu poprawy funkcji układu oddechowego po podaniu morfiny, łagodzi zapalenie i przebudowę dróg oddechowych w astmie oraz w leczeniu nadciśnienia i neurastenii, a także w kardiomiopatii cukrzycowej. Znajduje też uzasadnione zastosowanie w prewencji przeciwnowotworowej gdyż schizandryna B indukuje apoptozę komórek nowotworowych oraz jako lek łagodzący skutki chemoterapii po jej zakończeniu.

Owoc cytryńca zawiera również olejek eteryczny, wpływający na działanie przeciwkaszlowe, glikozydy, garbniki, kwasy organiczne, witaminy i mikroelementy.

DAWKOWANIE

2,0 – 6,0 g owoców na dobę [PPRC] w postaci odwaru, najlepiej w kompozycjach, których dotychczas w Bazie Materia Medica Opoliensis zarejestrowano blisko 40.

OWOC CYTRYŃCA W TCM

Jak wspomniano, owoc cytryńca jest ważnym lekiem w TCM, ma charakter termiczny ciepły, przeważa smak kwaśny i słodki choć nazywany jest „owocem pięciu smaków”. Poniżej zestawiono wskazania TCM, używając jej terminologii, z możliwymi zastosowaniami potwierdzonymi badaniami naukowymi. Obiegi czynnościowe często odbiegają od funkcji narządów o tej samej nazwie w medycynie zachodniej, dlatego ich nazwy zapisano wielką literą

1. Przeciwdziała osłabieniu Qi Płuc i Nerek, hamuje kaszel oraz świszczący oddech. Jest zatem ważnym ziołem w leczeniu przewlekłego i męczącego kaszlu, poprawia wydolność oddechową m.in. w chorych leczonych opiatami, w astmie i innych poważnych chorobach płuc. W tym wskazaniu pojęcie Qi Płuc odnosi się do wydolności oddechowej płuc
2. Tonizuje Nerki i wiąże Esencję. Owoc cytryńca należy do uznanych w TCM surowców stosowanych w osłabieniu funkcji rozrodczych: nasieniotok, wytrysk przedwczesny, impotencja z osłabienia psycho-fizycznego, obniżone libido oraz chorób kobiecych upławy z pochwy, częstym oddawaniu moczu;
3. Zatrzymuje biegunki w osłabieniu Śledziony i Nerek. Poranne biegunki, tendencje do luźnych stolców;
4. Odżywia Wątrobę. Wspomaga krążenie krwi, wzmacnia i chroni mięsień sercowy, zwiększa wydolność fizyczną, obniża ciśnienie;
5. Uspokaja Shen, jednocześnie uspokajając i wzmacniając Qi Serca. Łagodzi napięcie nerwowe, drażliwość, palpitacje, zaburzenia snu wywołane uszkodzeniami Xue i Yin Serca i Nerek. Obecnie jest powszechnie stosowany przy różnych rodzajach bezsenności wynikających ze zmęczenia, przepracowania czy stresu. Zmniejsza objawy psychosomatyczne nerwic, poprawia nastrój i procesy myślowe, zwalnia rozwój demencji.
6. Hamuje pocenie się i wytwarza Płyny Ciała przy nadmiernej potliwości, zwłaszcza gdy towarzyszy jej pragnienie lub suchość w gardle. W kompozycji z innymi ziołami jest stosowany w leczeniu spontanicznego pocenia (np. w niewydolności serca), nocnych potów, w wyniszczeniu np. po radio- i chemoterapii, przewlekłych chorobach płuc i w zespole pocovidowym.

Przedawkowanie (> 10 g/dobę) lub długotrwałe stosowanie może powodować takie skutki uboczne jak dyskomfort i pieczenie w jamie brzusznej, uczucie zimna i bolesności w nadbrzuszu, bóle brzucha i zmniejszony apetyt. Zgłaszano wysypki na powiekach, grzbietach dłoni, klatce piersiowej i dolnej części pleców. Nie powinien być stosowany w czasie ciąży, chorobach wirusowych z wysypką, w gorączce i początkowym stadium kaszlu.

Owoc cytryńca najlepiej stosować w kompozycjach ziół, oto fragment mieszanki Bu Nao Wan – ‘Pigułki wzmacniającej mózg’, zawierającej składniki obecne w naszej farmakopei. Podano skład porcji dziennej i procent najniższej dawki zwykle stosowanej. Kompozycja w tym składzie poza działaniem adaptagennym i wspomagającym pracę mózgu ma również działanie przeciwcukrzycowe, immunomodulacyjne oraz wzmacniające fizycznie.

Rp.:

Schisandrae chinensis fructus (owoc cytryńca chińskiego) – 6g – 300,0%

Eucommiae cortex  (kora eukomii wiązolistnej) – 12g – 133,%

Corni fructus  (owoc derenia japońskiego) – 12g – 240,0%

Lycii barbari fructus  (owoc kolcowoju pospolitego FP XI) – 12g – 200,0%

Astragali radix (korzeń traganka) – 18g – 200,0%

Ginseng radix  (korzeń żeń-szenia) – 9g – 450,0%

Dioscoreae oppositifoliae rhizoma (kłącze pochrzynu chińskiego) – 12g – 120,0%

Sclerotium Poriae  (przetrwalnik porzycy kokosowej) – 12g – 133%

S: odwar z całości, dawka dzienna podzielona 2-3 porcje,

Podsumowując wskazania tradycyjne i wyniki badań naukowych można stwierdzić, że owoc cytryńca jest zarówno adaptogenem naprawczym – w chorobach z towarzyszącym osłabieniem ogólnym, psychicznym, odwodnieniem jak i zapobiegawczym dla osób wykonujących ciężką pracę fizyczną, sportowców, alpinistów i przepracowanych umysłowo. Stabilizuje gospodarkę wodną, hamuje utratę płynów i ważnych substancji o charakterze materialnym, a przez to pozwala na znaczny wysiłek i przyspiesza regenerację, a więc adaptuje organizm do trudnych warunków.

Cytryniec chiński może być uprawiany w warunkach klimatycznych Polski. Dzięki jego właściwościom warto polecać i stosować go znacznie częściej.

Opracowano na podstawie Bazy Materia Medica Opoliensis oraz literatury dostępnej u Autora.

Tekst: mgr farm. Zbigniew Skotnicki

fot.: Pixabay

Przeczytaj również: Ashwagandha – indyjski żeńszeń

Kurkuma – skarb odkrywany na nowo