Glistnik jaskółcze ziele – niepozorna roślina o wielkim potencjale medycznym

Od maja aż do września, na niżu i w niższych partiach polskich gór, można zobaczyć charakterystyczną roślinę leczniczą o wielkim potencjale medycznym – kwitnącego glistnika jaskółcze ziele (Chelidonium maius L.) z rodziny makowatych (Papaveraceae).

Roślina ta wykształca kwiaty z czterema żółtymi płatkami korony i liście z karbowanym brzegiem oraz zawiera rury mleczne z pomarańczowobrunatną treścią, zwaną lateksem, czy sokiem mlecznym, zawierającym farmakologicznie czynne związki.

Już od czasów starożytnych glistnik stosowany był jako lek i rekomendowany przez Dioskuridesa i Pliniusza Starszego. Alchemicy nazywali korzeń glistnika darem niebios, stąd łacińska nazwa chelidonium. Od średniowiecza glistnik i jego przetwory były stosowane przy zaburzeniach żółci i wątroby. Świeży lateks był używany w leczeniu brodawek, ale także przy innych dolegliwościach skórnych, takich jak odciski, grzybica, egzema. Nacierano nim także brodawki.

Surowcem zielarskim, stosowanym od dawna w polskiej fitoterapii jest ziele, które opisano w Farmakopei Polskiej oraz w Farmakopei Europejskiej. Posiada także pozytywną opinię Europejskiej Agencji ds. Leków (EMA). Ziele glistnika jest znane w całej Europie i Azji. Znajduje dzisiaj zastosowanie głównie w dolegliwościach przewodu pokarmowego, jako środek rozkurczowy, wspomagający wytwarzanie i wydzielanie żółci, a także jako środek przeciwgrzybiczy. Badania farmakologiczne wykazują jednak, że ekstrakty oraz pojedyncze związki biologicznie czynne (głównie alkaloidy izochinolinowe) z surowca Chelidonium maius wykazują o wiele większy zakres działania. Na przykład aktywność przeciwwirusową, przeciwbakteryjną, przeciwpasożytniczą, przeciwzapalną i immunomodulacyjną, a także przeciwbólową.

Donośny wkład w badania tej rośliny i surowca zielarskiego mają ośrodki naukowe w Wielkopolsce – Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich prowadzone są, co najmniej od 1965 r., wieloaspektowe badania, które poszerzają i w sposób ciągły uzupełniają wiedzę o tej roślinie, zarówno w zakresie hodowli, zbioru surowca i nasion, jak i w obszarze oceny składu fitochemicznego oraz aktywności biologiczno-farmakologicznej in vitro oraz in vivo.

Odmiana Instytutowa CYNOBER

Dużym osiągnięciem były wyniki badań prowadzonych w IWNiRZ, które pozwoliły otrzymać odmianę tetraploidalną Chelidoniummaius, którą nazwano Cynober. Odmianę tę zarejestrowano już w 1976 r. i uważa się, że jest ona w Polsce wiodącą w produkcji polowej glistnika. Stwierdzono, że zawartość alkaloidów w przeliczeniu na chelidoninę u tej odmiany dochodzi aż do 2,9%, natomiast ze stanu dzikiego tylko od 0,50 do 1,95%. Oprócz tego wyniki prac hodowlanych wskazują, że odmiana ta plonuje dobrze, dając 15 dt suchego ziela oraz 20 dt korzeni z ha. Natomiast zawartość alkaloidów w korzeniu w przeliczeniu na chelidoninę wynosi 1,2%, a plon nasion — 150 kg z ha.

Już w roku 1965, w ówczesnym Instytucie Przemysłu Zielarskiego przeprowadzono pierwsze systematyczne obserwacje naukowe rozwoju nasion oraz badania anatomiczne i analizy kiełkowania w poszczególnych fazach rozwojowych i dzięki temu opracowano właściwą fazę zbioru nasion tej rośliny leczniczej. Oprócz tego w tym czasie przeprowadzono pierwsze badania wartości użytkowej rodów mutacyjnych glistnika jaskółczego ziela, wykazując, że rody te cechowały się znacznym wzrostem masy surowca oraz trzykrotnym wzrostem zawartości alkaloidów. Dalsze interesujące prace hodowlane w IWNiRZ prowadzone od lat 80. pod kierunkiem prof. Ryszarda Załęckiego, a później dra hab. Waldemara Buchwalda, prof. IWNiRZ, wykazały, że siewy glistnika są najpewniejsze w terminie jesiennym.

W kolejnych latach, badania prowadzone przez dr hab. Katarzynę Seidler-Łożykowską, prof. IWNiRZ, wykazały, że największy plon ziela zanotowano w fazie początku kwitnienia, a następnie obserwowano spadek aż do fazy zbioru nasion. Z kolei wysoką zawartość alkaloidów, flawonoidów oraz poszczególnych alkaloidów obserwowano w fazie rozety jesiennej. Tak więc wyniki uzyskane w IWNiRZ wskazują, że najwłaściwszą fazą zbioru surowca glistnika jest faza zbioru nasion ze względu na zawartość substancji czynnych oraz całkowity plon surowca.

Wyniki zostały omówione w kilku dostępnych publikacjach (Mordalski R., Kucharski WA., Gryszczyńska A., Buchwald W. Ocena wpływu rozstawy rzędów na plon ziela Chelidoniummaius L. oraz wartość biologiczną surowca. Post. Fitoter. 2014;3: 150-154; Seidler-Łożykowska K., Kędzia B., Bocianowski J., i wsp. Zawartość alkaloidów i flawonoidów w zielu glistnika jaskółcze ziele (Chelidoniummaius L.) w wybranych fazach rozwojowych. Acta Sci. Pol. HortorumCultus, 15(4) 2016, 161-172).

Badania fitochemiczne

Badania naukowe realizowane w Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich, na początku dotyczące otrzymywania ekstraktów z glistnika jaskółcze ziele i ich oceny składu związków biologicznie czynnych skupiały się na związkach alkaloidowych, a następnie na ocenie zawartości flawonoidów występujących także w zielu. Natomiast izolacją i oceną białek (glikoprotein) oraz ich właściwościami zajmowali się już od lat 90. ubiegłego wieku naukowcy z Instytutu Biologii Molekularnej i Biotechnologii UAM oraz z Instytutu Ginekologii i Położnictwa Akademii Medycznej w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Medyczny). Wyniki badań uzupełniały się.

W ostatnich latach systematyczne badania fitochemiczne i farmakologiczne wykonane były w IWNiRZ dzięki finansowaniu z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach projektu badawczego, pt. „Badania biologiczne i farmakologiczne frakcji białkowych i niebiałkowych wyciągów z ChelidoniummajusL., z wykorzystaniem surowców pochodzących z upraw gruntowych i kultur in vitro”. Kierownikiem projektu był dr hab. Bogdana Kędzia, prof.IWNiRZ.

Przeprowadzone porównawcze badania fitochemiczne wykazały, że pełny ekstrakt wodny z ziela glistnika zawiera zarówno alkaloidy tj. koptyzyna, chelidonina, berberyna, chelerytryna, jak i flawonoidy tj. kemferol, kwercetyna, rutozyd. Wyniki te porównywano z frakcją białkową oraz frakcją bezbiałkową ekstraktu z ziela, jak i z pełnym ekstraktem wodnym i frakcjami ekstraktu otrzymanego z siewek tej rośliny. Stwierdzono dodatkowo, że sangwinaryna (alkaloid) była obecna w ekstraktach z siewek oraz w frakcji bezbiałkowej ekstraktu z ziela glistnika. Wyniki zamieszczono w dwóch publikacjach (Kędzia B., Łożykowska K., Gryszczyńska A. Skład chemiczny i zawartość substancji biologicznie aktywnych w Chelidoniummajus L. Post. Fitoter. 2013;3: 174-181; Ożarowski M.,Kujawski R., Mikołajczak P., iwsp.. Comparison of antioxidant activities of fractionated extracts from seedlings and herb of Chelidoniummajus L. using DPPH, ABTS and FRAP methods. Herba Polonica 2016; 62(4): 22-38).

Modelowe badania farmakologiczne

Celem badań była ocena działania przeciwbólowego (test „gorącej płytki”), działania przeciwzapalnego (obrzęk łapy wywołany karageniną) i ocena aktywności lokomotorycznej szczurów pod wpływem scharakteryzowanego fitochemicznie ekstraktu ziela Chelidoniummaius i dwóch jego frakcji j.w. (pełny ekstrakt wodny, frakcja białkowa oraz frakcja bezbiałkowa). Oceniano również wpływ ekstraktu i frakcji na poziom wybranych prozapalnych cytokin (i ich poziom mRNA)w modelu z użyciem lipopolisacharydu (LPS), związku indukującego proces zapalny.Lekami porównawczymi była morfina oraz diklofenak.

Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, że frakcja białkowa ekstraktu wykazywała wyraźne działanie przeciwbólowe (podobne do morfiny) oraz przeciwzapalne. Chociaż precyzyjne mechanizmy tych aktywności farmakologicznych nie są jeszcze do końca poznane, to jednak ta frakcja ekstraktu może być brana pod uwagę w profilaktyce stanów zapalnych z towarzyszącym bólem. Wyniki opublikowano w Central EuropeanJournal of Immunology (Mikołajczak P.Ł., Kędzia B., Ożarowski M., i wsp. Evaluation of anti-inflammatory and analgesic activities of extracts from herb of Chelidoniummajus L. Cent. Eur. J. Immunol. 2015; 40 (4): 400-410).

Badania antyoksydacyjne

Badania prowadzone w IWNiRZ, będąc częścią trendu badawczego skupiającego się na ocenie aktywności antyoksydacyjnej ekstraktów i ich frakcji z Chelidoniummaius wskazują, że działanie przeciwutleniające może być zależne od całkowitej zawartości flawonoidów i/lub alkaloidów w ekstraktach. W badaniu skupiono się na ocenie aktywności antyoksydacyjnej nie tylko ekstraktów z ziela dojrzałych roślin, ale również z siewek glistnika (j.w.)z użyciem wolnego rodnika DPPH oraz metody oznaczania zdolności redukowania jonów żelaza (FRAP).

Wyniki wykazały, że wszystkie stężenia ekstraktów z ziela wykazywały większą pojemność antyoksydacyjną w porównaniu z ekstraktami z siewek. W dwóch testach antyoksydacyjnych wykazano, że pełny ekstrakt wodny z ziela wywierał największą aktywność antyoksydacyjną, natomiast frakcje białkowa i bezbiałkowa tego ekstraktu wykazywały niższą aktywność. Wyniki zaprezentowano w pracy opublikowanej w Herba Polonica (Ożarowski M., Kujawski R., Mikołajczak P., i wsp. Comparison of antioxidant activities of fractionated extracts from seedlings and herb of Chelidonium majus L. using DPPH, ABTS and FRAP methods. Herba Polonica 2016; 62(4): 22-38).

Badania mikrobiologiczne

Wieloletnie badania w IWNiRZ wsparte danymi piśmienniczymi pozwoliły prof. Bogdanowi Kędzi i mgr Elżbiecie Hołdernej-Kędzi na stwierdzenie, że wyciągi z ziela i korzeni Chelidonium maiusL. odznaczają się działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym, przeciwwirusowym i przeciwpierwotniakowym. Za działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwpierwotniakowe odpowiedzialne są przede wszystkim alkaloidy izochinolinowe, głównie chelidonina, chelerytryna, sangwinaryna i berberyna. Najsilniejsze działanie przypisuje się sangwinarynie. W przypadku działania przeciwwirusowego obok wymienionych alkaloidów podaje się także substancje białkowe (poliglikozaminoglikan). Dane wskazują, że wyciągi i alkaloidy izolowane z Chelidonium maius stanowią cenne produkty lecznicze, które mogą być wykorzystane w leczeniu wielu chorób wywołanych przez drobnoustroje.

Szczegółowe zestawienie wyników badań mikrobiologicznych przedstawił prof. B. Kędzia w publikacjach na łamach Postępów Fitoterapii (Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Działanie na bakterie i grzyby alkaloidów i innych grup związków roślinnych. Post Fitoter 2013; (1):8-16; Kędzia B., Hołderna-Kędzia E., Goździcka-Józefiak, A., Buchwald W. Przeciwdrobnoustrojowe działanie Chelidoniummaius L. Post. Fitoter., 2013;4: 236–243).

Konkluzje

Powszechnie występujący glistnik jaskółcze ziele to roślina o wielokierunkowym działaniu, której potencjał fitoterapeutyczny ciągle wymaga dalszych badań. Niemniej jednak, Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich na przestrzeni wielu lat wniósł wiele interesujących wyników do umacniania pozycji Chelidonium maius w zakresie hodowli, fitochemii i działania farmakologicznego, w tym w łagodzeniu odczuwania bólu. Dalsze badania nadal są prowadzone w IWNiRZ.

Tekst: dr hab. n. farm. Marcin Ożarowski, prof. IWNiRZ

fot. Pixabay

Przeczytaj również:

Owoce róży – nie tylko witamina C

Ostropest – prawdziwe wsparcie dla organizmu