Pokrzywa – nieprzystępna wspaniałość

W przyrodzie istnieje nieformalna zasada, iż cenne rośliny nie oddają łatwo swoich bogactw. Dzięki niej możemy wytłumaczyć istnienie ostrych kolców róż, głogowych cierni oraz parzących włosów pokrzywy. Te ostatnie karzą bezlitośnie nieostrożne osoby, przypominając jednocześnie, że pokrzywa to nie jest pierwsze lepsze zioło, ale prawdziwa – choć nieprzystępna – wspaniałość! Zresztą ta charakterystyczna cecha rośliny przyczyniła się do jej botanicznej nazwy: łacińskie urere oznacza „paląca”.

W Polsce spotkamy tylko dwa rodzime gatunki pokrzyw: pokrzywę zwyczajną (Urtica dioica) oraz pokrzywę żegawkę (Urtica urens). Ta druga w opinii wielu osób powoduje znacznie boleśniejsze poparzenia. Przyjmuje się, że obydwie odznaczają się tymi samymi właściwościami i są wzajemnie substytucyjne. Stanowisko to podtrzymano w monografii pokrzywy wydanej przez Europejską Agencję Leków.

Najlepszą porą na zbiór części nadziemnych – liści oraz ziela (ostatnio rozgranicza się obydwa surowce) – jest okres od maja do lipca, później rośliny włóknieją, a jakość wyraźnie się pogarsza. Części podziemne zazwyczaj wykopuje się jesienią. Termin wiosenny jest rzadszy – zbiory te uzupełniają ewentualne braki zaopatrzeniowe.

 Pokrzywa – kwasy fenolowe 

W zielonych fragmentach pokrzywy znajdziemy różnorodne kwasy fenolowe, zwłaszcza kwas kawowo-jabłkowy oraz chlorogenowy. Ponadto flawonoidy (do 2%) będące w dużej mierze  pochodnymi kwercytyny i kemferolu. Związki te – wraz z frakcją lipofilową oraz specyficznymi lektynami i aglutyninami – wstrzymują syntezę mediatorów stanu zapalnego: leukotrienów, prostaglandyn, TNF-α.  Znacznie ograniczają też działanie komórek immunokompetentnych. W konsekwencji spowalniają rozwój stanu zapalnego lub nawet hamują go i wygaszają, co jest szczególnie widoczne w kontekście zapaleń o charakterze przewlekłym. Te same związki – wspierane dodatkowo przez kumaryny, polisacharydy i witaminy – zmniejszają agregację płytek krwi. Dzięki temu przetwory pokrzywowe wykazują zauważalny efekt przeciwzakrzepowy.

Pokrzywa – krzemionka i witaminy

Warto wspomnieć również o obecności znacznych ilości składników mineralnych z wyróżniającą się krzemionką (do 4%). Wbrew pozorom żelaza jest w niej niewiele, ale mamy tu właściwie całe spektrum pierwiastków, zwłaszcza sole potasu i sodu. Wykazują one istotny wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu oraz na procesy przemiany i wydalania materii. Można rozważać części nadziemne także jako surowiec zawierający witaminy – zwłaszcza witaminę C (do 270 mg%), witaminę B2 oraz witaminę K. Jeszcze mało popularny – choć coraz bardziej poszukiwany – jest olej z nasion. Odznacza się on nie tylko dużą zawartością karotenoidów i tokoferoli, ale także bardzo wysokim stężeniem kwasu linolowego – aż do 80%!

Bogactwo pod ziemią

Części podziemne pokrzywy stosuje się nie tylko w fitoterapii, ale i klasycznej medycynie. Obfitują w różnorodne grupy substancji czynnych: frakcję sterolową, kumaryny (skopoletyna), lignany oraz kwaśne polisacharydy. Wszystkie te związki, najpewniej działając wspólnie jako kompleks, są odpowiedzialne za obniżanie stężenia 5α-dihydrotestosteronu (DHT), który jest kluczowym czynnikiem inicjującym powstawanie nowotworu gruczołu krokowego. Odbywa się to zarówno na drodze interakcji z białkiem SHBG (redukcja jego niekorzystnie wysokiego poziomu), przez zwykłe zmniejszanie syntezy DHT, jak i wskutek działania przeciwzapalnego pokrzywy. Ponadto obserwuje się zahamowanie hiperplazji gruczołu krokowego, czyli nadmiernego zwiększenia liczby komórek, co niesie za sobą odczuwalne, przykre objawy związane ze zwiększeniem objętości tego narządu.

Przetwory wykonywane z liści i ziela pokrzywy wykazują dużą skuteczność w łagodzeniu objawów chorób reumatycznych i zwyrodnieniowych. Jest to związane właśnie z działaniem inhibicyjnym wobec mediatorów prozapalnych, które to nasilają działanie enzymów degenerujących chrząstkę oraz maź stawową. Mowa tu o stromelizynie oraz kolagenazie. Badania kliniczne przetworów wodno-alkoholowych trwają już od połowy lat 90. XX wieku, gdy pojawił się preparat Rheuma-Hek zawierający wyciąg IDS23 (DER 8-10:1 na etanolu 50%). Wyniki wskazują na zmniejszone odczuwanie bólu i dyskomfortu, choć subiektywne opinie pacjentów były lepsze, gdy dodatkowo korzystali z przeciwbólowych leków NLPZ. Przy takim leczeniu skojarzonym około 70% osób czuło się znacznie lepiej. Z tego względu monoterapia wyciągami pokrzywowymi sprawdzi się tylko przy stanach słabych i początkowych. W bardziej zaawansowanych procesach musi być łączona z klasycznymi analgetykami lub innymi lekami roślinnymi.

Pokrzywa bezpieczna i skuteczna

Pewne uzasadnienie ma również stosowanie zewnętrzne okładów pokrzywowych. Wywołują one miejscowe przekrwienie skóry i delikatne podrażnienie nerwów. Osłabia to odczuwalne dolegliwości bólowe i łagodzi trwający stan zapalny. Natomiast napary z liści i ziela pokrzywy są jednymi z najczęściej polecanych prostych przetworów galenowych o działaniu moczopędnym i płuczącym. Zwłaszcza w kontekście profilaktyki i leczenia piasku nerkowego.

Wyciągi metanolowe (oczywiście suche, bez pozostałości tego alkoholu) oraz etanolowe z korzeni pokrzywy są wykorzystywane w fitoterapii rozrostu gruczołu krokowego w pierwszym oraz drugim stadium. Także i w tym wypadku dysponujemy badaniami klinicznymi uzasadniającymi zasadność wykorzystania tych ekstraktów. Najpełniejsze oceniały skuteczność przetworów z części podziemnych w odniesieniu do preparatu placebo na bardzo dużej grupie 620 pacjentów. Po sześciu miesiącach około 80% pacjentów zgłasza odczuwalną poprawę stanu zdrowia. Potwierdzają to również obiektywne badania objętości moczu resztkowego i stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA).

W niektórych przypadkach efekty były tak wyraźne, iż pacjenci decydowali się wydłużyć okres przyjmowania ekstraktu pokrzywowego nawet do osiemnastu miesięcy. Nie odczuwali przy tym efektów ubocznych oraz osłabienia siły działania. Wyciągi z korzenia pokrzywy są bardzo dobrze tolerowane, rzadko pojawiają się nieprzyjemne odczucia, takie jak mdłości i biegunka. Warto rozważyć również połączenie z przetworami z palmy sabałowej (Sabal palmetto) z uwagi na postulowane działanie synergistyczne z pokrzywą, czyli wzajemnie zwiększające swoje działanie lecznicze.

Na pierwszy rzut oka pokrzywa jest nieprzyjazna i nieprzystępna, ale w środku jaka wspaniała! Naprawdę niewiele polskich ziół leczniczych charakteryzuje się tak wielkim i różnorodnym działaniem prozdrowotnym.

Tekst: mgr inż. Bartłomiej Byczkiewicz

Fot. Pixabay

Przeczytaj również: Szałwia czerwonokorzeniowa – wartościowa roślina lecznicza

Glistnik jaskółcze ziele – niepozorna roślina o wielkim potencjale medycznym