Przytulia czepna – leczniczy chwast

Przytulia czepna (Galium aparine) to roślina posiadająca haczykowate szczecinki, które jak sama nazwa wskazuje z łatwością przyczepiają się do okolicznej roślinności, tworząc gęste zarośla. Dorasta nawet do 200 cm. Ma lancetowate liście oraz czterokanciastą włoskowatą łodygę z drobnym kwiatostanem o zabarwieniu białym lub zielonkawo-białym. Owoce o kształcie kuli również są pokryte haczykowatymi włoskami.

Przytulia czepna jest pospolitym chwastem upraw zbożowych. Gatunek ten szybkim tempem wzrostu często przerasta łan zboża i skutecznie zagłusza roślinę. Można ją spotkać także na nieużytkach, osuszonych torfowiskach, poboczach dróg, brzegach rzek. Chwast ten jest rośliną żywicielską mszycy czereśniowej.

Dzięki zawartości witaminy C, kumaryny, flawonoidów, garbników, antrachinonów, glikozydów oraz olejków eterycznych roślina ma działanie: detoksykujące, regenerujące, przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe, antyseptyczne, przeciwzakrzepowe oraz moczopędne, sprzyja również odchudzaniu.

Przytulia czepna jest składnikiem kremów na obrzęki oraz zapalenie stawów. Skutecznie goi uporczywe egzemy, czyraki, łuszczycę, wrzody, trudno gojące się rany, jak również nadmierną potliwość i łojotok. Stosowana w postaci wcierki na skórę głowy pomaga zlikwidować łupież.

W lecznictwie ludowym przytulia znana jest również jako dobre remedium na oczyszczenie organizmu i wzmocnienie wątroby.

Pochodzenie i występowanie

Przytulia czepna Galium aparine L. (ang. clivers, goosegrass) to gatunek jednorocznej rośliny z rodziny marzanowatych (Rubiaceae). Nazwa gatunkowa Aparine pochodzi od starożytnego greckiego słowa aparo, oznaczającego „lgnięcie” lub „chwytanie”. Łacińska nazwa rośliny – Aparine – również nawiązuje do jej charakterystycznej postaci. Nazwa rodzajowa Galium wywodzi się od greckiego słowa „gala” oznaczającego mleko. Potoczne nazwy przytulii czepnej to lepczyca, czepiadło i ostrzyca.

Roślina ta pochodzi z półkuli północnej (Ameryka Północna i Eurazja). Gatunek ten jest obecnie bardzo rozpowszechniony i najczęściej spotykany w klimacie umiarkowanym, ale czasami również w regionach podzwrotnikowych i półpustynnych. Jest to chwast upraw, sadów, ogrodów, nieużytków, pastwisk, łąk, lasów, obrzeży, cieków wodnych i terenów podmokłych. Zachwaszcza 19 gatunków uprawnych w 31 krajach. W Polsce jest pospolitym apofitem leśnym, bardzo konkurencyjnym i agresywnym chwastem występującym w zbożach, rzepaku oraz lnie.

Charakterystyka

Liście przytulii czepnej osadzone w węzłach (okółkach w liczbie od 4 – 8) są jednożyłkowe i ogonkowate. W górnej części lekko owłosione i chropowate, w dolnej z rzędem kolców skierowanych do przodu o długości 8-15 mm i szerokości 6-9 mm. Pędy sięgające do 120 cm długości są zielone, miękkie, swobodnie rozgałęzione lub wspinające na sąsiednich roślinnościach. Podstawa łodygi jest elastyczna, bardzo rozciągliwa, pozwalająca na zginanie się rośliny bez widocznych oznak złamania i zapobiegająca wykorzenieniu rośliny. Kwiaty (zwykle od 2 – 5), mają średnicę ok. 2 mm, są biseksualne, zawierają cztery pręciki i jeden słupek.

Owoce są szare, szarobrązowe lub ciemnobrązowe, owalne, ważące 0,3-0,6 g. Powierzchnie owoców pokryte są włosowatymi haczykami o długości około 0,8 mm. Galium aparine ma płytki system korzeniowy z rozgałęzionym profilem korzennym. Jest bardzo słabo związany z łodygą, dlatego też podczas pielenia korzenie często pozostają (i mogą ponownie rosnąć), podczas gdy nadziemna część rośliny z kruchą łodygą łatwo ulega oderwaniu. Łamliwość powoduje, że trudno jest usunąć całą roślinę w stanie nienaruszonym. Ten pospolity chwast nie jest jednak trudny do opanowania, jeżeli zostanie całkowicie wyrwany lub wykopany przed rozpoczęciem kwitnienia i produkcji nasion. Przytulia czepna jest zaliczana do roślin o niskiej temperaturze kiełkowania (minimum 2-7°C; optimum 12 – 13°C; maksimum 20 – 25°C) i bardzo odpornych na mróz.

Zastosowanie historyczne i współczesne

Dawniej ziele przytulii uznawano za afrodyzjak. Stosowanie go w postaci naparu w kąpielach miało zapewnić piękno i kobiecość oraz powodzenie w sprawach sercowych, a kosmyki włosów miały rosnąć mocne i długie, jeśli spłukiwane będą naparem z przytulii. Starożytni greccy pasterze używali kolczastych łodyg rośliny do wytwarzania szorstkiego sita, które służyło do odcedzenia mleka. Doniesienia literaturowe z końca XIV w. raportowały, że napar przytulii czepnej przyjmowany przez dziewięć tygodni jako jedyny napój leczył wiele chorób związanych z „nieprawidłowościami w jedzeniu i piciu”. Zalecano tę roślinę także na czyraki, owrzodzenia, zapalenie płuc, opuchliznę, reumatyzm oraz dnę moczanową.

Ponadto przytulię stosowano we wszelkiego rodzaju przewlekłych stanach zapalnych, grzybicy, oparzeniach, ranach, chorobach oczu, obrzękach stawów i uciskach w klatce piersiowej oraz żołądku. Dioskurydes (grecki lekarz i botanik) przepisywał ziele przytulii czepnej na zmęczenie. Galen, jeden z twórców medycyny rzymskiej, rozpowszechnił roślinę jako lekarstwo na otyłość, pisząc, że „może sprawić, że ludzie z nadwagą będą szczupli”. Roślina była również używana jako maść na oparzenia, a rdzenni mieszkańcy Ameryki używali przytulii w leczeniu rzeżączki oraz stosowali tę roślinę jako lekarstwo na problemy z nerkami, układem moczowym, a także jako środek przeciwkrwotoczny i moczopędny.

Współcześnie przytulia czepna jest często wykorzystywana w celu dożywiania drobiu oraz zwierząt hodowlanych w gospodarstwach i na fermach. Warto podkreślić, że zarówno liście jak i łodyga tej rośliny nadają się również do spożywania przez ludzi (można je traktować jako warzywo liściaste). Galium aparine należy do tej samej rodziny marzanowatych (Rubiaceae) co kawa, stąd też nasiona przytulii po wysuszeniu i wyprażeniu stanowią jeden z lepszych substytutów kawy, z niższą zawartością kofeiny. Korzenie tej rośliny wytwarzają czerwony barwnik wykorzystywany do barwienia. W dzisiejszych czasach potwierdzono znaczące działanie terapeutyczne przytulii czepnej w chorobach skóry – w egzemie i łuszczycy. Jako składnik kremów zaleca się jej stosowanie na obrzęki, wysypki skórne i zapalenie stawów.

Dzięki olejkom eterycznym i nalewkom jest nieoceniona w leczeniu powiększonych węzłów chłonnych, w infekcjach gardła, w zapaleniu zatok oraz bólach głowy. Przytulia czepna jest diuretykiem zwiększającym przepływ moczu, stąd jej zastosowanie w infekcjach dróg moczowych (utrudnionym przepływie moczu) i kamieniach nerkowych czy zapaleniu nerek. Wspomaga leczenie antybiotykami w stanach zapalnych nerek i pęcherza moczowego, jest łagodnym aperientem. Ma działanie stymulujące na układ immunologiczny i wspomaga leczenie chorób nowotworowych.

Skład i właściwości lecznicze

Analiza olejku eterycznego pozyskanego z ziela przytulii czepnej, przeprowadzona przez Antoniak (2019) wykazała obecność wielu związków czynnych, takich jak glikozydy irydoidowe, kwasy fenolowe i flawonoidy (luteolina, chryzoeriol, apigenina, kwercetyna). Ponadto oznaczono alkaloidy izochinolinowe, indolowe oraz chinazoliny, kwasy tłuszczowe oraz terpeny.

Obecność związków lipofilnych w przytulii czepnej o silnym działaniu antybakteryjnym i przeciwgrzybiczym wykazano w badaniach Gorvacha (2014). Ponadto badania stwierdziły obecność monoterpenoidów, seskwiterpenoidów i norterpenoidów, które mają właściwości antybakteryjne i wzmacniaja odporność organizmu.

Z kolei Senio (2018) na podstawie własnych badań udokumentował aktywność przeciwdrobnoustrojową hydrometanolowego ekstraktu z Galium aparine wobec szczepów Enterobacter cloacae, Escherichia coli, Listeria monocytogenes, Micrococcus flavus, Salmonella enteritidis, Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Aspergillus versicolor, Aspergillus ochraceus, A. niger, Candida krusei, Penicillium funiculosum, P. ochrochloron i P. verrucosum var. Cyklop.

Wcześniejsza analiza danych doświadczalnych przeprowadzona przez Bolivar’a (2011) udowodniła, że chloroformowe i metanolowe ekstrakty ziela przytulii mają działanie przeciwdrobnoustrojowe przeciwko szczepom Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Staphylococcus aureus MRSA, Streptococcus pyogenes, Candida albicans, Cryptococcus neoformans i Trichophyton rubrum. Ponadto alkoholowy ekstrakt z Galium aparine był skuteczny przeciwko E. coli i A. baumannii w stężeniach 100 μg/ml, E. faecalis i P. aeruginosa przy 200 μg/ml, C. albicans, C. glabrata i C. krusei przy 50 μg/ml. Wynik badań potwierdziły, że uzyskany ekstrakt z Galium aparine jest bardziej skuteczny przeciwko szczepom grzybów i stanowi cenny surowiec, który zapobiega wzrostowi mikroorganizmów.

W publikacji Ilyina (2016) analiza ekstraktów etanolowych i chloroformowych Galium aparine wykazała skuteczność ziela przeciwko Escherichia coli, Bacillus subtilis, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus i Candida albicans.

W badaniach Atmaca (2016) wykazano że, alkoholowy ekstrakt z Galium aparine ma działanie antyproliferacyjne i apoptotyczne na ludzkie komórki raka piersi.

W analizowanych komórkach wydzielanie proangiogennych cytokin -takich jak neuregulina-1 (NRG1-β1) – czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego (VEGF) i czynnik tkankowy (TF) został znacząco zmniejszony przez farmakologiczne dawkowanie Galium aparine w obu komórkach raka piersi. Zaobserwowano również znaczny spadek poziomów białka zarówno fosfo ERK1 jak i ERK2 w komórkach raka piersi MCF-7 i MDA-MB-231 przez traktowanie Galium aparine. Dane te sugerują, że przytulia czepna zawiera potencjalne składniki przeciwnowotworowe i antyangiogenne dla komórek raka piersi.

Również w pracy Korkmaz’a (2021) w wyniku przeprowadzonych badań wywnioskowano, że ekstrakt roślinny ma ważny potencjał antyoksydacyjny i wykazuje aktywność przeciwdrobnoustrojowa wobec mikroorganizmów, a szczególnie wysoką aktywność przeciwgrzybiczą. Ponadto podkreślono, że roślina posiada znaczące działanie przeciwnowotworowe w stosunku do linii komórkowej ludzkiego raka płuc.

Oprócz wspomnianych wcześniej właściwości leczniczych ziela przytulii czepnej warto podkreślić jej działanie przeciwdrgawkowe, za które mogą odpowiadać obecne w nadziemnych częściach tej rośliny kwasy fenolowe, flawonoidy oraz irydoidy. Fakt ten wyjaśnia jej tradycyjne zastosowanie w leczeniu padaczki.

Praca przeglądowa Ali Esmail’a (2018) na temat właściwości ziela przytulii czepnej ukazała szeroką gamę działania farmakologicznego, w tym: przeciwdrobnoustrojowego, antyoksydacyjnego, przeciwnowotworowego, hipolipidemicznego, sercowo-naczyniowego, ośrodkowego układu nerwowego, oddechowego, immunologicznego, przeciwzapalnego, przeciwbólowego, przeciwgorączkowego.

W ostatnich latach naturalne produkty pochodzenia roślinnego doceniono ze względu na ich właściwości lecznicze, głównie działanie przeciwutleniające i przeciwnowotworowe. Polifenole zawarte w przytulii czepnej wykazują działanie antyrakotwórcze, antymutagenne i kardioprotekcyjne oraz posiadają właściwości oczyszczające. Warto podkreślić, że polifenole jako środki chemoprewencyjne obniżają poziom cholesterolu i ograniczają mutacje komórek.

Prace badawcze naukowców Vlase i wsp. (2014) potwierdziły, że roślina Galium aparine jest stosowana również w leczeniu obrzęków limfatycznych, zapalenia migdałków, żółtaczki, szkorbutu i nadciśnienia (testy przeciwdrobnoustrojowe podkreśliły aktywność przeciwko bakteriom Gram-dodatnim: S. aureus, L. monocytogenes oraz przeciwko bakteriom Gram-ujemnym: S. typhimurium, E. coli.

Podsumowanie

Pospolity chwast – przytulia czepna to niedoceniona roślina zawierająca cenne właściwości . Od pokoleń wykorzystywano jest walory zdrowotne dzięki bogactwu składników takich jak flawonoidy, antrachiniony, kwasy polifenolowe, glikozydy,  alkaloidy izochinolinowe (protopina), indolowe (harmina) oraz chinazoliny, kwasy tłuszczowe oraz terpeny.

Działa między innymi regenerująco i wzmacniająco oraz antyseptycznie i przeciwzapalnie. Ponadto wykazuje działanie antyrakotwórcze, antymutagenne i kardioprotekcyjne oraz posiada właściwości moczopędne, ułatwia pozbycie się obrzęków oraz skutecznie przyspiesza przemianę materii. Zmniejsza ryzyko rozwoju miażdżycy i chorób zakrzepowo-zatorowych wspomagając funkcje układu limfatycznego. Galium aparine jest rośliną o bardzo korzystnych właściwościach zdrowotnych.

System opieki zdrowotnej w Polsce uznaje fitoterapię, czyli leczenie ziołami, za dobry sposób na profilaktykę. Prace badawcze nad poszukiwaniem nowych związków w przytulii czepnej, a także nad sprawdzaniem nowych zastosowań leczniczych tej rośliny nadal trwają. Zaletą stosowania ziół jest niewątpliwie aspekt ekonomiczny – niski koszt pozyskiwania roślinnych surowców roślinnych oraz ich ogólnodostępność.

Tekst: dr Edyta Janeba-Bartoszewicz, dr hab. inż. Bożena Karbowska

Fot. AdobeStock

Przeczytaj również: Co skrzypi w skrzypie?

Żywokost: dwa oblicza znakomitości