Zespół metaboliczny – kwartet śmierci

Zespół metaboliczny (ZM) stanowi zbiór powiązanych patogenetycznie istotnych czynników ryzyka rozwoju chorób układu krążenia i cukrzycy typu 2. Dotyka zatrważająco dużego odsetka społeczeństwa. Ocenia się, że ponad 30% osób w średnim wieku w krajach rozwiniętych ma cechy zespołu metabolicznego, odsetek ten zwiększa się z wiekiem, zwłaszcza wśród kobiet, nawet do 38%.

Syndrom ten można śmiało określić chorobą cywilizacyjną „biedy w bogactwie”.  Po stronie ubóstwa należy zapisać wybór taniego, wysoko przetworzonego i wysokokalorycznego jedzenia, po stronie bogactwa fakt, że ZM dotyka prawie wyłącznie społeczeństw szybko bogacących się. Nie bez znaczenia jest tez pośpiech i agresywna reklama fast-foodów.  Zdrowy styl życia wymaga większego nakładu sił, czasu i środków finansowych, w tym na zakup zdrowej, świeżej i nieprzetworzonej żywności.

W 1988 r. opisano zespół X obejmujący hiperglikemię, hiperinsulinomię, insulinooporność, dyslipidemię, nadciśnienie tętnicze i chorobę wieńcową, rok później pisano o „kwartecie śmierci”. W 1995 r. włączono otyłość brzuszną, jako jednostkę chorobową walnie przyczyniającą się do zaistnienia ZM, a w 1999 r. WHO wydało po raz pierwszy kryteria rozpoznania ZM, jako zbioru współzależnych chorób.

Obecnie ZM jest odrębną jednostkę chorobową, której nadano kod E88.81 i oficjalną nazwę – Metabolic syndrome. Rozpoznanie kliniczne, wg wspólnego stanowiska IDF, NHLBI, AHA, WHF, IAS i IASO, następuje po spełnieniu trzech z pięciu następujących kryteriów:

• 1) zwiększony obwód talii (zależy od kraju pochodzenia i grupy etnicznej – w populacji europejskiej rasy białej ≥80 cm u kobiet i ≥94 cm u mężczyzn); jest to najprostsze i najtańsze badanie wskazujące na odkładanie się tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej
• 2) stężenie trójglicerydów na czczo >1,7 mmol/l (150 mg/dl) lub leczenie hipertriglicerydemii
• 3) stężenie HDL-C na czczo <1,0 mmol/l (40 mg/dl) u mężczyzn i <1,3 mmol/l (50 mg/dl) u kobiet lub leczenie tego zaburzenia lipidowego
• 4) ciśnienie tętnicze skurczowe ≥130 mm Hg lub rozkurczowe ≥85 mm Hg, bądź leczenie rozpoznanego wcześniej nadciśnienia tętniczego
• 5) stężenie glukozy w osoczu na czczo ≥5,6 mmol/l (100 mg/dl) lub leczenie farmakologiczne cukrzycy typu 2.

Głównym czynnikiem odpowiedzialnym za powstanie ZM jest dodatni bilans energetyczny, związany ze złymi nawykami żywieniowymi i niską aktywnością fizyczną. Prowadzi to do nadmiernego gromadzenia tkanki tłuszczowej trzewnej, pojawiania się stanów zapalnych oraz dysfunkcji hormonalnych. Jest to patomechanizm kaskadowy, w którym można wskazać trzy najważniejsze stopnie:

1 – otyłość trzewna, czyli nagromadzanie tkanki tłuszczowej w sieci większej;

2 – rozwój insulinooporności oraz dysfunkcja śródbłonka naczyń (stany zapalne, powstawanie blaszek miażdżycowych);

3 – rozwój nadciśnienia tętniczego, które początkowo objawia się jako brak nocnego obniżenia ciśnienia tętniczego.

W konsekwencji rozwijają się zaburzenia lipidowe, stan przedcukrzycowy i cukrzyca typu 2, miażdżyca i powikłania sercowo naczyniowe. Każdej z tych chorób mogą towarzyszyć dalsze, charakterystyczne dla nich powikłania. Diagnostyka wymaga przeprowadzanie badań w celu rozpoznania składowych zespołu metabolicznego:

• pomiar obwodu talii, który jest pośrednim wykładnikiem trzewnego depozytu tkanki tłuszczowej, w codziennej praktyce klinicznej nie wykonuje się innych badań (koszty);
• oznaczenia stężeń: glukozy, trójglicerydów i cholesterolu frakcji HDL w surowicy na czczo oraz pomiaru ciśnienia tętniczego.

Terapia ZM polega na postępowaniu zgodnym z wytycznymi dla jednostek chorobowych zdiagnozowanych u pacjenta. Leczeniem przyczynowym jest leczenie otyłości, a jego celem zmniejszenie masy ciała. Polskie Towarzystwo Badań nad Otyłością zaleca redukcję masy ciała o ponad 10%, wzrost aktywności fizycznej ponad 150 minut na tydzień i rozważenie metforminy w grupie ryzyka rozwoju cukrzycy. Należy zwrócić uwagę pacjentów z ZM na ogromne znaczenie walki z otyłością. Normalizacja masy ciała, zdrowa dieta i aktywność fizyczna przywracają prawidłowy poziom glukozy, lipidów i frakcji cholesterolu we krwi, a co za tym idzie łagodzą, oddalają w czasie lub wręcz usuwają choroby składowe ZM.

Leczenie, co należy stanowczo podkreślić, musi być wielokierunkowe. Podstawą są dieta i ruch. W pojęciu diety można zawrzeć też stosowanie odpowiednich ziół jako herbatek wspomagających chudnięcie.  W przypadku zdiagnozowania chorób składowych – leczenie lekami wskazanymi przez lekarza, w tym mieszankami ziołowymi i lekami pochodzenia naturalnego.

Stosowanie ziół i produktów leczniczych na bazie surowców naturalnych ma uzasadnienie, szczególnie u osób, u których stwierdzono ZM w fazie początkowej lub gdy któraś ze składowych chorób dopiero pojawia się, a odchylenia od normy są niewielkie. Współczesna fitoterapia oraz tradycyjne systemy medyczne, takie jak ajurweda (AY) i  tradycyjna medycyna chińska (TCM) oferują szeroki wachlarz surowców. Poniżej podano orientacyjną ilość* wg mechanizmów działania oraz wskazań popartych badaniami i często wielowiekową tradycją. Pozwoliło to na zamieszczenie tych surowców w odpowiednich farmakopeach.

Należy zauważyć, że diagnostyka składowych ZM opiera się na nowoczesnych metodach badań biochemicznych oraz pomiaru ciśnienia. Dawniej, jedynym sposobem stwierdzenia cukrzycy było występowanie takich objawów, jak osłabienie ogólne, senność, wielomocz, nasilone pragnienie i tzw. cukromocz. Pozostałe choroby nie były definiowane, a zawały, udary mózgu czy neuropatie nie były łączone przyczynowo z otyłością.

Liczba surowców wg mechanizmów działania:

antidiabeticum (przeciwcukrzycowe ogólnie) – 134

antiscleroticum (przeciwmiażdżycowe ogólnie) – 48

diureticum (moczopędne) – 647

hypocholesterolaemica (obniżające poziom cholesterolu) – 40

hypoglycemicum (obniżające glikemię) – 29

hypolipidemicum (obniżające poziom lipidów) – 32

hypotonicum (obniżające ciśnienie) – 142

laxans  (usuwające zaparcia) – 227

metabolicum (wpływające na przemianę materii) – 56

Wg jednostek chorobowych**:

cukrzyca typu 2 – 144 surowce

Madhumeha AY (cukrzyca jako obecność glukozy w moczu)  – 7

Prameha AY (otyłość) – 82

Meha, puya meha (dolegliwości dróg moczowych, cukrzyca, wielomocz cukrzycowy) AY – 20

otyłość – 57

Medoroga AY – otyłość brzuszna – 32

Sthaulya AY –  znaczna otyłość brzuszna – 7

miażdżyca – 48

nadciśnienie – 124

Jak widać z powyższego zestawienia dostępnych jest znaczna ilość surowców. Syndrom, jako zbiór wielu objawów wręcz należy leczyć kompleksowo, komponując mieszanki ściśle dopasowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. W kolejnym artykule zostaną omówione przykładowe kompozycje wspomagające leczenie otyłości i cukrzycy typy 2 u chorych z zespołem metabolicznym.

*Zestawienia na podstawie bazy Materia Medica Opoliensis Uniwersytet Opolski, opracowana przez autora niniejszego artykułu, będąca w trakcie prac technicznych nad jej udostepnieniem.

**Jednostki chorobowe ajurwedy na podstawie Ayurvedic Pharmacopoeia of India. 

Tekst: mgr farm. Zbigniew Skotnicki

Fot. Pixabay

Przeczytaj również: Palący problem – choroby żołądka

Zioła w kamicy dróg żółciowych